सामवेद अन्तर्गत पर्ने छान्दज्ञोपनिषद्मा एउटा कथा छ । परापूर्वकालमा जावाला नामकी एक गरीब महिला थिइन् । गाउँको छेउमा एउटा झुपडी बनाएर बस्दै आएकी जावालाको जवानीमा फाइदा उठाएर सौन्दर्य लुट्ने धेरै भए पनि वृद्धावस्थामा साथ दिने कोही थिएनन् । त्यसैले बुढेसकालमा जन्मेको छोरा सत्यकामको मुख हेरेर उनी जीवन व्यतीत गर्दै आएकी थिइन् ।
“आमा ! मेरो गोत्र के हो ? एक दिन बालक सत्यकामले आमा जावालासँग भने, “पढ्न जाने विचार गरेको छु । गुरुले कुल गोत्र सोध्नुहोला । के भनेर परिचय दिऊँ ।’
” बाबु तिमी बुद्धिमान रहेछौ, मैले सम्झाउनुपर्नेमा तिमी आफैँ त्यस्तो कुरा गरिरहेका छौ तर म तिम्रो गोत्र भने भन्न असमर्थ छु ।”
“होइन आमा त्यसो नभन्नुस् ।” सत्यकामले ढिपी गर्दै भने,”तपाईंको समस्या के हो थाहा छैन । मलाई थाहा भएको यही हो कि कुल र गोत्र नभएको मानिस नै हुँदैनन् ।”
सत्यकामले भने, “आमा! गोत्र बिना मेरो शिक्षा सम्भव छैन । छोराछोरीका पढाइमा बाधक बन्ने आमा वैरी र बाबु शत्रु हुन्छन् भनिएको छ नीतिशास्त्रमा । म चाहन्छु मेरो आमाको अवस्था त्यस्तो नहोस् ।”
बालक छोराको कुरा सुनेर जावालाको आँखा रसायो । उनले छोरालाई अङ्कमाल गर्दै भनिन्,”हो बाबु ! तिमीले भनेको सही हो । मेरो सर्वस्व भनेकै तिमी हौ । भर्खर सात पुगेर आठमा टेकेका छौ तैपनि यति ठूलो बुद्धिमानी कुरा गर्छौ भने तिम्रो बाटोको बाधक चाहन्न । तिमीले पढ्न जानै पर्छ । गुरुले गोत्र सोधे भने यही भन्नु कि कुल र गोत्र केही थाहा छैन तर आमाको नाम भने जावाला हो ।”
आमाको कुरा सुनेर सत्यकाम आश्चर्यमा परे र गुरुकुलतर्फ लागे ।केही दिनको हिडाइपछि एउटा गुरुकुलमा पुगेर अध्ययन गर्न आएको बताए । गुरुले गोत्र सोध्नुभयो तर उनको कुनै गोत्र थिएन । त्यसैले आमाले भने बमोजिम कुलगोत्र त थाहा छैन तर आफ्नो नाम सत्यकाम र आमाको नाम जावाला भनेर परिचय दिए ।
उनको कुरा सुनेर गुरु खुसी भए । विद्यार्थी सज्जन र सत्यवादी छ भन्नेमा कुनै शङ्का भएन । सभ्य, शिष्ट र नम्रता जस्ता विद्यार्थीमा हुनुपर्ने अन्य गुण पनि भरपूर पाए । त्यसैले धैर्यताको परीक्षण लिने उद्देश्यले भने, “बाबु सत्यकाम ! तिम्रो गुरु बन्न मलाई गाह्रो छैन तर पढाइ सुरू गर्नुपूर्व एउटा शर्त पूरा गर्नुपर्ने मेरो नियम छ । मञ्जुर छौ ?”
“मन्जुर छ गुरुदेव ! यथासम्भव पूरा गर्ने प्रयास गर्नेछु ।”
त्यसपछि गुरुले आज्ञा दिनुभयो, ” तिमी सयवटा गाई लिएर जंगल जाऊ । हजारवटा गाई भएपछि मात्र गुरुकुलमा फिर्ता आऊ।”
गुरुको आज्ञा शिरोपर गरी भोलिपल्ट सत्यकाम सयवटा गाई लिएर जंगल पसे । त्यहिँ आश्रम बनाई बसेर गाई चराउन र स्याहार-सुसार गर्न लागे । वर्षौँपछि, जब गाई हजार वटा भए तब उनी गाई लिएर आश्रम फिर्ता भए । अब उनको धैर्यताको पनि परीक्षा पूरा भइसकेको थियो । त्यसपछि गुरुले आफ्नै गोत्र दिएर उपनयन संस्कार पूरा गरी वेद वेदान्त आदि समग्र शास्त्रमा निपुण गराउनुभयो ।
परापूर्व कालमा घटित यस उपनिषद् कथाबाट हामीले जसमा धैर्यता र सत्यता जस्ता गुण हुन्छन् उसका लागि असम्भव भन्ने केही पनि हुँदैन भन्ने पाठ सिक्न सक्छौँ ।
